Informatie over natuurgebied De Heinis.
De dorpjes Herven (bij Orthen) en Heinis (bij Rosmalen), topografische kaart 1936. In rood de dijk. De gele stippellijn geeft de grens tussen 's-Hertogenbosch en Rosmalen. Hier was eeuwenlang de grens van het vrijdom van 's-Hertogenbosch. Geboren aan de Orthense kant was je poorter van 's-Hertogenbosch, aan de Rosmalense kant niet.
Orthen ligt bij de Dieze en zal in die tijd regelmatig bedreigd worden door overstromingen van deze rivier. Is er in die tijd ook al een dijk bij Orthen om het water te keren?
Wijzen de visvijvers op wielen of zijn het door mensen aangelegde vijvers?
Boshoven en van Genabeek, 's-Hertogenbosch archeologische verwachtingskaart, BAAC rapport 05.080, 2008.
R.O.B. Amersfoort G. Beex. BULLETIN VAN DE KONINKLIJKE NEDERLANDSE OUDHEIDKUNDIGE BOND, November 1971, Jaargang 70 / Aflevering 4 / Met Nieuwsbulletin Aflevering 11/12 https://journals.open.tudelft.nl/index.php/knob/issue/view/70_4/154
(1) Aanleg A2 in 1971 (2) 9e - 13e eeuw
"….unum frustum terre situm apud Hynen in loco qui dicitur Vliedert versus Orthen, item unum frustum terre dictum Mertert situm inter montes apud Hinen, item unum frustum terre dictum Mortert situm inter medium villarum Hynen et Roesmalen …"
een stuk grond gelegen bij Hynen ter plaatse genoemd Vliert achter Orthen, ook een stuk land genaamd Mertert gelegen tussen de bergen bij Hinen, ook een stuk land genaamd Mortert gelegen midden tussen de dorpen Hynen en Roesmalen
Deze gronden (en andere) worden door een rentmeester, namens hertog Jan II van Brabant aan Gerlacus genaamd Cnode, burger in 's-Hertogenbosch verkocht.
Bronnen: Camps, H.P.H., ed., Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312. I De Meierij van 's-Hertogenbosch (met de heerlijkheid Gemert) (2 bdn.; Den Haag 1979) nr. 378, p. 474 d.d. 15 september 1281.
… bevelen, beschikken, verzorgen en handelen zullen binnen de grenzen en palen hiervan beschreven van genoemd land over de dyken, greppen, waterleidingen, gewoonlijk genaamd weteringen, sluizen en al wat betrekking heeft op de vruchtbaarmaking en het gemeen nut van genoemd land.
In het charter wordt de zuidgrens van het gebied o.a. aangegeven met "ab ipsa ecclesia de Roesmalen usque ad ecclesiam de Orthen": van de genoemde kerk van Rosmalen tot aan de kerk van Orthen.
Of de Orthense en Rosmalense Maasdijk al in die tijd bestond is onbekend. In (2) lezen we: "Tijd van bedijking is onbekend, doch vóór den jare 1309 schijnt dezelve slechts laag bekaad te zijn geweest, en toen of kort na dien tijd de kaden verhoogd, en alzoo van lieverlede tot dijk gebragt". Als het de zuidzijde van de polder van der Eigen was, zal er toch wel een soort dijk of natuurlijke zandrug zijn geweest.
A.A.J. Griffioen: De grens tussen 's Hertogenbosch en Rosmalen. Een archeologische opgraving aan de Reitscheweg en de Amerikastraat te 's Hertogenbosch, ADC Rapport 3903, Amersfoort, 2015.
Oorkonden Geefhuis (Tafel van de Heilige Geest); erfgoedshertogenbosch.nl NT0392-281
Kroniek van het Sint Geertruiklooster
Oorkonden Geefhuis (Tafel van de Heilige Geest); erfgoedshertogenbosch.nl NT0392-856a
Schoutsrekeningen, Algemeen Rijksarchief Brussel, inv.nr.2789.
1473: Beerse overlaat komt in gebruik. Hierdoor worden de zandgronden van Rosmalen en de landbouwgronden rond Orthen vaker bedreigd door het Maaswater en wordt de al bestaande dijk verhoogd. Deze dijk wordt Orthense en Rosmaalse Maasdijk genoemd en is de zuidelijke waterkering van het waterschap "de Polder van der Eigen".
Met bijdragen van J.G. Leenders:
Bijdrage tot de waterschapsgeschiedenis van 's-Hertogenbosch (vier delen) in Brabants Heem,1977-29, Brabants Heem,1978-30, Brabants Heem,1979-31
Tot de Zeeuwse keure / Het ontstaan van de naam "van der(n) Eigen" / Een plan tot watervrijmaking van het Maaskant-gebied Brabants Heem 1972-24
(2) statistiek tableau der polders in Noord-Braband, Comai(?), ... Ingenieur Rijkswaterstaat, 1843
IJzertijd (800 v. Chr - 500 n. Chr) "Bij grondverbetering door werkverschaffing werd in 1935 een urnenveld aangesneden. De urnen behoorden tot het zogenaamde Harpstedttype. Een der urnen (Mus. no. 8504) bevindt zich nog in het Noordbrabants Museum. Het urnenveld bevond zich bij Heines, ruim een kilometer ten westen van het centrum van Rosmalen." G. Beex: Archeologisch overzicht der gemeente Rosmalen, Brabants Heem, jaargang 22, 1970."Zo werd een grote hoeveelheid Romeins aardewerk, waarbij ook terra sigillata, gevonden bij het bouwrijp maken van een terrein ongeveer 500 meter zuidelijk van de Empelse Hut. De sporen werden ontdekt door een groep amateurarcheologen van de heemkundige kring De Bosboom ... onder leiding van de heer A.N. van de Lee." G. Beex: Archeologisch overzicht der gemeente Rosmalen, Brabants Heem, jaargang 22, 1970.
Wielen ontstonden in de loop der eeuwen als het Maaswater door de dijk heen brak. Door de kolk die onstond, zijn wielen vaak rond (vandaar de naam). Nadat het water zich had teruggetrokken, werd gekeken aan welke kant van het wiel het gemakkelijkst was om de dijk te herstellen. Daardoor onstonden er kronkels in de dijk.
Wielen kunnen soms wel 10-20 m diep zijn, maar hier zijn ze niet zo diep. Het meer westelijk gelegen fortwiel bij Fort Orthen is maximaal 4 meter diep (meting Witteveen en Bos, 16-7-2020 in opdracht van de gemeente 's-Hertogenbosch), het Duitse wiel en het Platte wiel zijn 6 resp. 5,5 m diep (http://www.hsvonsgenoegen.com/articles.php?article_id=26).
Hieronder het vermoedelijke jaar van ontstaan, de naam en wat bijzonderheden van de wielen langs de Hervense dijk en de Heinisdijk.
1.[vóór 1629] Rosmalense wiel
2. ?
3. [1781] Platte wiel of gat van Hanna Coolen
Hanna Coolen was de weduwe van Hendrik Coolen. Alle landeigenaren langs de dijk hadden de verplichting om hun dijkvak te onderhouden. Hanna Coolen had de pech dat er een dijkdoorbraak plaatsvond op haar stuk land en dat ze de herstelkosten niet kon betalen. Haar land is toen onteigend om de reparatie te betalen. Ik ben nog op zoek wanneer dit plaatsvond en ik ben er nog niet zeker van of het misschien toch gaat om wiel nr. 4. Het Platte wiel is max. 5,5 m diep.
4. [1880-1895] Duitse wiel
Genoemd naar een Duitse uitkijkpost bij dit wiel in de Tweede Wereldoorlog. Het Duitse wiel is max. 6 m diep.
5. Duits gat
6. Heilige-Geestwiel of Bleekerswiel
Het Heilige Geesthuis (of Geefhuis) in de Hinthamerstraat was de grootste armeninstelling in 's-Hertogenbosch. Het had veel landerijen en o.a. dit wiel (als visvijver) in bezit.
7. ? is gedeeltelijk gedempt/verland
8. Putterswiel
Een putter is een prachtige rood-wit-geel gekleurde vogel (echt Oeteldonks).
9. Defensiewiel.
Het terrein hier was lang in bezit van het Ministerie van Defensie; vanaf 1860 - 1890 was naast het wiel een klein fort.
Het Ruivogelswiel (gelegen naast waar nu het gebouw van de Volkstuinvereniging staat) bestaat niet meer, maar het wordt al genoemd in de Kroniek van het Sint Geertruiklooster voor het jaar 1360. Het is een van de eerste keren dat we te weten komen dat er hier een dijk is: "In den jaere 1360 ... volgens privilegie van den hertog Wenseslaus is Jan Dicbier, hoogschout van Den Bos, mede gecompereerdt met de heemraden van den polder Eijgen op den dijck van Orten, beginnende aen den Ruijvogels Wiel tot aen de heerlijchijt van Empell." Bij de aanleg van de volkstuinvereniging in 1972 is dit wiel gedempt.
Kaart van de traverse der Beerssche Maas ten oosten van de Dieze. Steend. v. A.J. Bogaerts, Breda, 1850-1875. Univ. van Tilburg, Brabant-collectie. De Hervense dijk/Heinisdijk in oranje tussen Orthen en Rosmalen.
Bij Grave lag vroeger de Beerse overlaat (verlaagd stuk Maasdijk) en in tijden van hoog water (winter) werd het poldergebied ten noorden van 's-Hertogenbosch en Oss onder water gezet. De Heinisdijk, die vroeger Orthense en Rosmalense Maasdijk werd genoemd, was een gedeelte van de zuidgrens van de polder van der Eigen waar het water van de Beerse Maas doorheen stroomde. De belangrijkste functies van het polderbestuur waren: droog houden van het land in de zomer en de herfst, waterberging in de winter en vroege voorjaar, (wat we tegenwoordig "ruimte voor de rivier" zouden noemen) en het vruchtbaar maken van de landerijen in de polder door het inlaten van voedselrijk Maaswater (1). Ook de zuidkant van de dijk stond waarschijnlijk regelmatig onder water door het overstromen van de Aa. De Heinisdijk had een functie als verbinding tussen Orthen en Rosmalen. Langs de Heinisdijk liggen nu nog 9 wielen, restanten van dijkdoorbraken uit vorige eeuwen.
(1) … omdat eene beperking van het afstroomingsvermogen eene verhooging van den waterspiegel zal ontstaan en de uitwatering zelve zal belemmerd worden, waardoor, zoo de lager gelegen landen al niet onder water zullen blijven, dan toch zeker de tot dusverre bestaanden vrijen afloop, en de zoo noodzakelijke waterberging zullen verloren worden, en de landen en polders al dadelijk het vruchtgevend genot zullen moeten missen, dat zij thans door het inlaten van maaswater op daarvoor geschikte tijden vrij en onverhinderd bezitten; … Uit BHIC, inventaris 7421, map 167: 1859 protest van polderbestuur tegen de aanleg van een schutsluis in de Dieze bij Crevecoeur.
De naam Heinis komt waarschijnlijk van het woord "omheinen".
"De namen die in deze afdeling worden besproken, hebben betrekking op de afbakening van percelen land. Tegenover de vrije vlakte, waarin het vee liep te grazen, stonden de omheinde akkers en de hooi- en grasweilanden. ... Naar de dijk die de grens vormde, heet een stuk land onder Rosmalen: de Heinis." (Harry Coppens, Rosmalla, jaargang 11, nr. 3, p. 44)..
Zie ook Middelnederlands woordenboek. Heinen: een erf afsluiten of afscheiden, zowel door een muur, schutting, heining, als ook door een greppel of sloot.
Heinis-oost, satelliet maps.google.nl
Tijdens en na de laatste ijstijd (het Weichselien, 115.000 - 10.000 jaar geleden) voerde de wind zand aan uit de toen drooggevallen Noordzee. Daardoor zijn er vier grote zandruggen in Brabant ontstaan. De meest noordelijke loopt grofweg van de Loonse en Drunense duinen over Deuteren, de markt van 's-Hertogenbosch naar de zandverstuiving van Rosmalen en Nuland. De Heinis ligt aan de noordrand van deze zandrug; er is rivierklei ten noorden van de dijk en zand ten zuiden van de dijk (zie de afkalvingen van enkele wielen). Deze zandrug is later doorsneden door de rivieren de Dommel en de Aa en de Zandleij en de Broekleij bij Vlijmen. In het westelijk deel van de Heinis zijn zgn. komgeulgronden (rivierklei) met venige lagen. Hier is de humuslaag 20-50 cm. dik, in de zuidwestelijke hoek meer dan 50 cm. dik.
Zandrug bij 's-Hertogenbosch (oranje) met de Heinis (rood). Kaart openstreetmap.org.
kadasterkaart Natuurgebied de Heinis, 2017
Natuurgebied de Heinis is eigendom van de gemeente 's-Hertogenbosch (roze), het Brabants Landschap (geel), Staatsbosbeheer (blauw) en particulieren (niet ingekleurd). Het gedeelte ten oosten van de Balkweg is in erfpacht bij Brabants Landschap. Een stukje tussen de dijk en de wijk de Herven en ten westen van de Balkweg in beheer bij de werkgroep Heinistuin.
Achtergrondinformatie over de Heinis.
Niet direct via menu beschikbaar; artikelen zijn beschikbaar via links in artikelen in hoofdcategorie Heinis.
IVN 's-Hertogenbosch
IVN 's-Hertogenbosch is een vereniging met als doel natuur- en milieu-educatie.
Actieve vrijwilligers
IVN 's-Hertogenbosch bestaat uit actieve vrijwilligers. Onze vereniging kent zowel volwassen leden als jeugdleden.
Wat staan we voor?
Wij willen iedereen stimuleren de natuur te ontdekken rond de thema's beleving en educatie.
 |
 |
Algemeen e-mailadres:
algemeen@ivn-s-hertogenbosch.nl