Natuurgebieden rond 's-Hertogenbosch

De Noordpool

In 1907 start de bouw van de boerderij "De Noordpool", de boerderij van de familie Tibosch. Marinus Tibosch had drie winters daarvoor met steekschop, paard en boerenkiepkar de omgeving opgehoogd met zand uit Rosmalen. Als de aannemer "de Zwarte Creij" 's morgens naar deze boerderij moest, zei hij: "ik ga naar de Noordpool", omdat het een koude en afgelegen plek was.

Met Kerstmis 1920 is er een overstroming van de dijk; het water staat tot de dakgoot van de Noordpool. De Fam. Tibosch vlucht met vee naar Berlicum tot Februari. Het jaar daarop is het een "goed grasjaar", vanwege bemesting door het Maaswater.

In de tweede helft van de 20e eeuw woonde Steven Tibosch hier, boer en wethouder van Rosmalen, die een belangrijke rol speelde in het conflict tussen projectontwikkelaar Stienstra en de gemeente 's-Hertogenbosch (zie tijdlijn 1970).

Achter de boerderij aan de overkant van de Noordpool, liggen twee wielen: het Duitse wiel en het Platte wiel.

Platte Wiel

Het Platte wiel ontstaat in 1781; op kaarten uit 1793 staat "inundatie 1781".

Uitsnede uit kaart van de Polder van der Eigen, 1793, auteur Joh. Camp
Origineel: Kaart van de Polder van der Eigen (Orthen, Rosmalen, Bruggen, Kruisstraat, Heeseind, Nuland), 1793.
Uitgave 1793, maar opgenomen in 1782/1783.

Heinis, Heilige-Geestwiel (1), Duitse gat (2), Platte wiel (3), Rosmalense wiel (4)

Dit wiel lag op land van Hanna Coolen en op de kaart van het waterschap "Polder van der Eigen" uit 1880 staat het vermeld als "gat van Hanna Coolen".

Gedrukte kadastrale overzichtskaart van het Waterschap Polder van der Eigen , 1880

Hanna Coolen was de weduwe van Hendrik Coolen en had een aantal weilanden in bezit aan dit gedeelte van de dijk; ze kon de herstelkosten van de dijk niet opbrengen en werd door het polderbestuur onteigend (wanneer?).

Duitse Wiel

Het Duitse wiel is ontstaan in de periode 1880-1899. In 1880 staat het nog niet op de kaart van de Polder van der Eigen, op het Bonneblad 1890-1899 staat het er wel op. De dijk maakt dan ook een extra knik naar het noorden, een knik die er voor die tijd nog niet was. 

Heinis, van Heilige Geestwiel tot Rosmalense wiel Gedrukte kadastrale overzichtskaart van het Waterschap Polder van der Eigen , 1880	Heinis, van Heilige Geestwiel tot Rosmalense wiel Bonneblad 1890-1899

Tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) is er een Duitse uitkijkpost bij dit wiel, dat dan Duitse Wiel gaat heten.

Boonhof

Het grote weiland ten Zuiden van de twee wielen staat op kadasterkaarten uit 1880 vermeld als "Den Boonhof" (zie Heilige Geestwiel).  

De Boonhof

In de jaren 50 van de 20^e eeuw is op De Boonhof zand afgegraven dat gebruikt werd voor de bouw van woningen (de Vliert (?)) en/of wegen. Er was een klein treintje met kiepwagens waarmee het zand vervoerd werd (mededeling Dhr. Tibosch, 2019). De lijn van dat treintje is nog te zien, zie deze luchtfoto van 1994 (tussen de pijlen).

Foto: Delta Phot luchtfotografie (gemeentearchief 's-Hertogenbosch)

In het veld is de verhoging goed te zien langs het 'strandje' van het Platte wiel: 

Het Heilige-Geestwiel is een van de oudere wielen langs de dijk, de kronkel die hier in de dijk ligt, is ook al aanwezig  op de kaarten van het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629. De naam van dit wiel komt van het Heilige-Geesthuis (ook wel Geefhuis genoemd) in de Hinthamerstraat te 's-Hertogenbosch (waar nu de bibliotheek is gevestigd). Het Geefhuis was een instelling voor de armen van 's-Hertogenbosch en had veel landerijen in de buurt van 's-Hertogenbosch. "In den jaere 1266 is gefondeert dat huijs van Den Hijligen Geest in de Hintamerstraet tot behoeff van de arme menschen, die daer ter spijnde comen; welck huijs soo rijck is van hoeren renten ende lantgoederen, dat het alle fondatiën te boven gaet, jae, sommige princen ende graven." (Kroniek van het Sint-Geertruiklooster).

Er is een pachtcontract uit  1598 van boerderij "de Boonhof" van het Bossche Geefhuis ("Tafel van de H. Geest") bij het Heilige-Geestwiel (een van de Rosmalense viswaters van het Geefhuis). Het was een hoefke (een klein bedrijf), dat uit maximaal tien morgen hooi- en weiland bestond. In 1601 wordt De Boonhof door soldaten afgebroken; in die tijd belegerde Prins Maurits de stad.

Leo Adriaenssen: Rosmalen tussen Beeldenstorm en Bestand (Bossche Encyclopedie)

Het Heilige-Geestwiel werd ook Bleekerswiel genoemd en een perceel aan de zuidkant van de dijk werd "De Bleek" genoemd. Het Heilige Geestwiel werd gebruikt voor het bleken van vlas (Steven Tibosch in Rosmalla, Jaargang 5, nr. 4, december 1995). Een stap in het proces van het maken van vlasgaren is dat men het vlas laat rotten (rooten) in water om de bast te verwijderen.

Het Heilige-Geestwiel is eigendom van Staatsbosbeheer. 

1629

De dijk ter hoogte van de volkstuinen, met twee redoutes (met vlag),1629

In 1629, was er een zgn. redoute (versterking, wachtpost) ongeveer op de plek, waar nu het kantinegebouw van de volkstuinvereniging Pastoor Barten staat (de noordelijkste van de twee redoutes). 
Let wel dat de kaart uit 1629 iets gedraaid is t.o.v. een moderne kaart. De dijk maakt bij de redoute een bocht naar het zuiden om een voormalig wiel (nu 'moerasbos'). Later is de dijk aan de noordkant van het wiel omgelegd, zodat de dijk daar nu min of meer rechtdoor loopt.

1782/83

Uitsnede uit kaart van de Polder van der Eigen, 1793, auteur Joh. Camp.

Origineel: Kaart van de Polder van der Eigen (Orthen, Rosmalen, Bruggen, Kruisstraat, Heeseind, Nuland), 1793.

Uitgave 1793, maar opgenomen in 1782/1783.

SPECIFIQUE GEMETE CAART FIGURATIEF

Van de Respective Polders Van Nuland, Rosmalen, Empel,

se Hoeven, en Orthen, Vervattende de Polder Van der Eigen

Geformeerd ter Requisitie van Burgers Gecommiteerdens

En Geèrfdens Van Gemelde Polder

Genomen in de Jaare 1782. en 1700. Drie en Tachentig

• De redoute uit 1629 is op deze kaart  nog goed te zien, dit is ongeveer de plek waar nu de kantine van de volkstuinvereniging staat. 

• Ten oosten van deze redoute, was vroeger een klein wiel, het ruivogelswiel. Blijkbaar was het een wiel waar vogels in de herfst kwamen om te ruien. Dit wiel wordt in de Kroniek van het Sint Geertruiklooster al genoemd voor het jaar 1360:

  In den jaere 1360 ... volgens privilegie van den hertog Wenseslaus is Jan Dicbier, hoogschout van Den Bos, mede gecompereerdt met de heemraden van den polder Eijgen op den dijck van Orten, beginnende aen den Ruijvogels Wiel tot aen de heerlijchijt van Empell.

  Bij de aanleg van de volkstuinvereniging in 1972 is dit wiel gedempt.

• In het verlengde van de groene pijl is een perceelscheiding met bomen, op ongeveer dezelfde plek waar nu ook nog een bomenrij staat. Het is niet duidelijk of deze scheiding eeuwen overleefd heeft, of dat de rij weer toevallig op deze plek is terecht gekomen.              

• De krabbekooi is een kleine eendenkooi, met maar één vangpijp, omgeven door een klein bosje. De vangpijp is een kleine sloot, aan het eind overspannen met een net. In de vangpijp werden wilde eenden gelokt en gevangen; hier gingen ze "de pijp uit". Grotere eendenkooien bezitten normaal gesproken 4 vangpijpen, die afhankelijk van de windrichting gebruikt werden; eenden stijgen n.l. tegen de wind in op. In de bij de kaart horende Renvoy Relatief Tot de Specefique Gemeeten Caart Van het Gedeelten van den Polder van den Eijgen Gelegen onder Orthen vinden we: 

  De Vogel Kooi Adriaan van der Krabben, 2 mergens, 3 hond, 40 roeden. 

   

  Op de kaart van Verhees uit 1794 (Brabant-collectie UvT), lijkt ook een eendenkooi getekend (op de stippellijn die de grens tussen Orthen en Rosmalen aangeeft):

          Ook volgens het kadaster in 1832 behoorde dit gedeelte rond de Balkweg aan Adriaan van der Krabben (N.B. er zijn drie opeenvolgende generaties met de naam Adrianus van der Krabben):

2014

Volkstuinvereniging Pastoor Barten in Den Bosch 75 jaar

Brabants Dagblad, 01 juni 2014

DEN BOSCH - Pastoor Barten stond in de crisisjaren dertig een deel van zijn pastorietuin af aan nooddruftige bewoners van de Graafsewijk om er hun eigen voedsel te kweken. De volkstuinvereniging die er uit ontstond bestaat 75 jaar.
Volkstuinvereniging Pastoor Barten verhuisde in haar historie een aantal keren. Zat op de plek aan de Graafseweg waar nu Groenrijk zit, daarna achter het spoor waar ze moest wijken voor Station Oost. En sinds 1972 tussen de Bruistensingel en het dijkje Herven. De club telt 190 leden en 227 tuinen. Sommige leden hebben een dubbele tuin, twee keer de standaard oppervlakte van 125 vierkante meter.

Balkweg

Rood omcirkeld op bovenstaande kaart staat Limit, waar de grens tussen 's-Hertogenbosch en Rosmalen ligt; hier ligt nu de Balkweg. 
Aan de zuidkant van de dijk lezen we: Paal en Limit van 't Vrijdom Der Stad, en Rosmalen. Orthen hoorde tot het vrijdom van de stad 's-Hertogenbosch, Rosmalen niet. Mensen die in het vrijdom gedoopt waren konden poorter van 's-Hertogenbosch worden. Poorters van de stad konden lid worden van de gildes en konden niet berecht worden door een rechtbank in een andere stad, alleen door de rechtbank in 's-Hertogenbosch. 

Als je over de Balkweg naar het Noorden gaat, kom je bij "Den Balk" over de "Rosmalense Wetering": zie volgende kaartuitsnede. Als je nog verder de Balkweg afgaat, kom je bij de Empelse Hut en de Galge donk.

De Empelse hut staat op een terp tussen de Tweede Morgen en de A59, die in 1973 tot rijksmonument is benoemd. De van oorsprong natuurlijke hoogte moet in de ijzertijd/Romeinse tijd bewoond geweest zijn en is in de Middeleeuwen door mensen verder opgehoogd. Gelegen in het gebied van de Beerse Maas, overstroomde het jaarlijks en gaf het beschutting en een borrel aan boeren en reizigers. "Hut" verwijst naar een gebouw dat in tijden van overstroming door de Beerse Maas werd afgebroken en later ('s zomers) weer werd opgebouwd. Zo zijn er hutten in het Beerse-Maasgebied in Macharen en Het Wild. Later woonde de kooiker van de eendenkooi die nu in de Maaspoort ligt, op de Empelse Hut.

Prachtige verhalen over de Empelse hut van de hand van Karin van Pinxteren, (kleindochter van bewoners van de Empelse hut) vind je op de website van Karin van pinxteren: https://karinvanpinxteren.com/2009/02/15/ankerpunt-10-terpstilte/ 

1837 

De Balkweg was in 1837 een tolweg, die verpacht werd door het polderbestuur (Polder van der Eigen). De landbouwer Henricus van Hirtum had dat jaar een strop omdat hij wel de pachtsom van honderd gulden kwijt was, maar door militaire inundatie (onderwater zetten van gronden) bijna geen inkomsten aan weggeld had. Daarom vroeg hij een remis (teruggaaf) in een brief aan het bestuur van de polder van der Eigen. De brief is niet door hem zelf geschreven, alleen door hem ondertekend.

---

Geeft met verschuldigden eerbied te kennen Henricus van Hirtum landbouwer wonende te Empel arrondissement oss provincie Noord braband.

Dat hij addressant in den afgeloopenen Jare 1837 pachter van den ontvangst van het weggeld in den Balkweg is geworden; en wel voor eene somme van Honderd Gulden

Dat hij adressant, door den huidigen stand des waters niets meer dan dertien gulden op bovengenoemde pacht van Honderd gulden heeft kunnen ontvangen:

Zoo is het, om aangeroerde redenen, dat hij addressant zich eerbiedig tot UWEG⁽¹⁾ is wendende, nederig verzoekende, dat het UWEG goedgunstig behagen mogen; om hem addresssant een Remis g(?) van pachtpenningen toe te staan, verder solliciteerende, dat aan dit , des addressants dringend gedaan verzoek door UWEG goedgunstig mag worden voldaan.

        Het welk is doende⁽²⁾ / UWE Gestrenge onderdanige / dienaar, H. van Hirtum

 

2022: inzaaien van nieuwe boekweitakker op de 'Heinisdag' in april 2022. Deze akker in de hoek Balkweg - Bruistensingel (oostzijde Balkweg) krijgt de naam 'Tiboschakker '.

In 1860 wordt de “redoute te Herven” (verdedigingswerk) aangelegd: een gesloten aarden werk, vierkant met natte gracht. Overigens staat al op de kadasterkaart uit 1832 op deze plek 'fortificatie', maar er is uit die tijd geen nadere informatie.

De redoute is bedoeld als dekking voor de weg tussen stelling Hintham (het verdwenen fort St. Anna) en fort Orthen. In 1870 is het met negen stukken geschut bewapend. In 1886 verloor het fort zijn militaire status. Er is nooit een schot gelost. In de Tweede Wereldoorlog stond er Duits geschut. Later werd het jeugdhuis (misschien van de Kajotters - KAJ = Katholieke ArbeidersJeugd). Vanaf 1960 werd het woonhuis/atelier van kunstschilder Titselaar, nu van kunstenaar Gerard van den Dobbelsteen. Het wordt ook wel “het fortje” genoemd, als tegenhanger van het grote fort Orthen.

Zie https://www.bhic.nl/ontdekken/verhalen/de-stellingen-hintham-en-vught

      

De Herven

De Herven is een gehucht dat aan de Orthense kant van de dijk ligt; het werd vroeger ook tot Orthen gerekend. De oudste boerderij stamt uit de 16e/17e eeuw. In de twintigste eeuw stonden er zo'n twintig boerderijen en arbeidershuisjes. Tijdens de Tachtigjarige oorlog en het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629 was de dijk onderdeel van de linie van de belegeraar Frederik Hendrik.

1629

In 1629 was ter hoogte van het woonhuis Herven 60A een redoute, een versterking of wachtpost. Bij deze redoute splitste de linie zich in een gedeelte naar het Fort Orthen (kwartier van Willem van Nassau) en een gedeelte richting 's-Hertogenbosch; de laatste tak is de huidige loop van de dijk. Achter het woonhuis Herven 60A zien we nog steeds een verhoging. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat bij deze vertakking het relatief eenvoudig was om hoog en droog een aantal huizen te bouwen.

Herven, 1629, met redoute en splitsing in de dijk: tak A naar Fort Orthen, tak B (de Koedijk) naar 's-Hertogenbosch / Achterzijde Herven 60A met oude tak (= A) van de dijk; aan de voorkant van het huis ligt de huidige dijk (= tak B). Foto Ferd Sauter, 2016.

17e eeuw

Waarschijnlijk eind 16e of begin 17e eeuw is de boerderij Herven 58 gebouwd, nu een gemeentelijk monument. Het is de vraag of dit vóór of na het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629 is geweest. De huidige opzet van de boerderij is 18e-eeuws.

http://www.bossche-encyclopedie.nl/panden/herven%2058.htm

Op een oude kaart uit 1616 staat o.a. de dijk van Orthen naar Rosmalen (letter I). Ook het Orthense wiel staat aangegeven. De dijk aan de zuidkant van het wiel is "afgehaelt" (E) en aan de noordkant is een "nieuwen dijck" (F). Dit hing samen met de wens van 's-Hertogenbosch dat de dijk wat verder van de stad af zou komen te liggen. In de 16e eeuw werd Orthen zo goed als gesloopt en afgegraven om de dreiging uit Gelre en later van de protestanten uit het Noorden, dat via hoger gelegen gronden de stad zou kunnen naderen, af te weren. In het twaalfjarig bestand (1609-1621) werd Orthen weer geleidelijk opgebouwd en in 1616 was er daarom sprake van een "nieuwen dijck". Zie ook http://www.bosschebladen.nl/media/pdf/2010-3-03Genabeek.pdf.

A De Ortensche poort

B den weg van de stadt nae orten

C de lange brugge

D den dyck nae Empel

E den ouden dijck  afgehaelt

F den nieuwen dijck nu gemaeckt

G hooch lant daermee den dijck voort maecken sal

H leech lant oude gemeijnt

I den Dijck nae Roosmaels