Natuurgebieden rond 's-Hertogenbosch

Heinis - Google maps 2013

Ligging: De Heinis is  gelegen in het oosten van de gemeente 's-Hertogenbosch, omgeven door de Bruistensingel, de rondweg A2 en de wijk de Herven. De dijk heet Heinisdijk aan de Rosmalense kant, Hervendijk aan de Orthense kant.
Omvang: 49 ha (ongeveer 100 voetbalvelden)
Toegankelijkheid: Vrije toegang op wegen en paden.

Eigenaar/beheer: Het gebied is grotendeels in eigendom van de gemeente 's-Hertogenbosch en voor een gedeelte langdurig in erfpacht bij de Stichting Het Noordbrabants Landschap, die ook het beheer doet. Klik hier voor een kadasterkaart van de Heinis. Een gedeelte van de Heinis grenzend aan de wijk de Herven is in beheer bij de werkgroep Heinistuin. De oorspronkelijke plannen van de gemeente 's-Hertogenbosch om hier een heempark aan te leggen konden geen doorgang vinden.  

Landschap
Het gebied bestaat uit een oude dijk, wielen (plassen ontstaan door dijkdoorbraken), grasland, bos en moerassige gedeelten. 

Geschiedenis
De Hervense Dijk werd al in de 14de eeuw opgeworpen om 's-Hertogenbosch te beschermen bij hoge waterstanden van de Beerse Maas en was een verbindingsweg tussen Rosmalen en Orthen. Aan weerszijden van de kronkelende dijk liggen wielen (doorbraakkolken). 

Flora en fauna
Door de ligging op een overgangszone zandgrond naar rivierklei is de bodem gemengd en de flora samenstelling afwisselend. Hier komen o.a. voor: Hazenpootje, Blauwe knoop, Moerasandoorn, Kattendoorn, Groot kaasjeskruid, Genadekruid, Moeraswederik en de Grote pimpernel.

De weiden aangrenzend aan de wielenreeks worden in één blok begraasd.

De wielen trekken vogels zoals wilde eend, kuifeend, dodaars en visdief. In de weilanden zoeken veel kraaien, kauwen en roeken hun voedsel en jagen sperwer of buizerd. De eekhoorns hebben nog verschillende nesten in dit gebied. 

 
 . 

Lees hieronder meer over het onstaan van het landschap en over de interessante geschiedenis van de Heinis

Inventarisaties de Heinis

• Onderzoek faunabuizen Heinis - Rosmalense Plas
• inventarisaties 2013/2014
• korte samenvatting beheersplan Brabants Landschap, 2011
• inventarisaties 1937, 1942, 1980, 1985, 1990 (ook elders in de wijk Noord)

Ten oosten van de A2 ligt ook nog een straat met de naam Heinis. Ten onrechte heb ik altijd gedacht dat dit een voortzetting van de Heinisdijk was. De Heinisdijk is hier echter verdwenen, wat overbleef was een overblijfsel van de "Hennistsche straat", die b.v. op de kaart van de Polder van der Eigen uit 1880 staat:

Ook in 1928 zien we deze situatie nog terug:

In 1944 (luchtfoto RAF) is de dijk nog wel te zien als een vage streep in het landschap, maar het lijkt alsof de dijk hier al afgegraven is. Afgravingen in dit gebied zouden dan samenhangen met de bouw van de wijk de Vliert van ’s-Hertogenbosch (Goddijn, 2015). Deze wijk is gebouwd zowel voor als na de Tweede Wereldoorlog. Volgens de familie Tibosch (Noordpool) is de dijk hier rond de ruilverkaveling in 1953 afgegraven (mededeling 2016).

 Goddijn, 2015: Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van locaties Terp Heinis (BZWV-04), Overdijk (BZWV-08) en De Drieborgt (BZWV-16), Archol Rapport 206

In 1956 loopt de dijk na het Rosmalense wiel nog even rechtdoor, maar de knik naar het zuiden is weg en de dijk gaat over in de Hennistsche straat. Let ook op de kleine zijstreepjes die een dijk aangeven: die zijn op een gegeven moment verdwenen.

De situatie nu ziet er uit als volgt:

De linie 1629 (beleg van 's-Hertogenbosch door Frederik Hendrik) liep wel over de Heinisdijk, maar niet over de Hennistsche straat. Daarom mislukten pogingen om de oude linie-kaart over de Heinis te leggen hier. En als Fort Alexander gebouwd is op de plaats van Fort St. Anna uit 1629 (wat aannemelijk lijkt), dan liggen de overblijfselen van de forten in het verlengde van de Hennistsche straat (de huidige Heinis). 

Smousenwiel

In de hoek van de Hennistsche straat en de Heinisdijk lag in 1928 nog het Smousenwiel; Smous was een scheldwoord voor Jood. Dit wiel is genoemd naar een Jood die de 28e juli 1800 hier is verdronken (Henk de Werd, Rosmalla 11/7 (1983). Ik citeer Rosmalla (bron: rechterlijk archief):

"...alwaar een cadaver, zijnde een besneeden Jood, welke heeden in een wiel op den heijnis is opgevist ... zijn dood gevolgd is door het veele water dat hij ingezwolgen heeft."   http://www.heemkundekringrosmalen.nl/images/pdf/rosmalla/Rosmalla_03_02.pdf.

Dit wiel is verdwenen, waarschijnlijk tegelijk met het afgraven van de dijk.

De familie Tibosch van de boerderij de Noordpool vertelde mij in 2016 dat zij in hun kindertijd bang gemaakt werden met het verhaal dat daar nog een geest was van een Jodin die daar was verdronken: een 'zwevende dame'.

Het Rosmalense wiel is het laatste wiel, gezien vanuit 's-Hertogenbosch. Aan de Rosmalense kant van dit wiel lag vroeger het gehucht Heinis (Hennis, Hennes, Hennist, ...). 

Rosmalense wiel (foto Rien van Eck, 2008)

Ten zuiden van het Rosmalense wiel is een urnenveld uit de IJzertijd gevonden.

Op de kaart van het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629 is het gehucht Heinis voor het eerst te zien: een kleine verzameling huisjes op de plek waar tijdens het beleg de cavallerie van de graaf van Limbrug-Stirum gelegerd lag. De twee redoutes (wachtposten) vallen samen met de verhoogde ligging van Tibosch Bang & Olufsen aan de Reitscheweg en Heinis 5 aan de overzijde van de A2. 

Twee redoutes (met vlag) bij huisjes van het gehucht Heinis, 1629 (37: cavallerie van de graaf van Limburg-Stirum) / Projectie van de linie op moderne kaart (Google maps, 2016).

Gebouw van Tibosch - Bang & Olufsen op de plek van de westelijke redoute (foto Ferd Sauter 2019)

Ten oosten van het Rosmalense wiel lag het gehucht de Heinis (Hennes op de volgende kaart).

Hennes bij het Rosmalense Wiel, omstreeks 1784

In een inventarisatie van het kadaster, vinden we de naam van twee percelen, op de kaart waar "Den Hennist" staat (Rosmalen, sectie E-1, polder de Vliert, percelen 14, 15 ): "weiland van de Burgt". Verwijst Burgt hier nog naar de redoute uit 1629? De boerderij op perceel 14 (onder H van Hennist) ligt op de plek waar nu het Bolduc-gebouw staat. Op de plek waar nu Heinis 8 is, staat geen gebouw getekend in 1832.

"Oorspronkelijke aanwijzende tafel der grond-eigenaren en der ongebouwde en gebouwde vaste eigendommen, benevens van derzelver inhouds-grootte, klassering en belastbaar inkomen, volgens het kadaster"

 Heinis, Rosmalense wiel, 1811-1832

minuutplan, 1811-1832 "Burgt"- "weiland van de"

De Noordpool

In 1907 start de bouw van de boerderij "De Noordpool", de boerderij van de familie Tibosch. Marinus Tibosch had drie winters daarvoor met steekschop, paard en boerenkiepkar de omgeving opgehoogd met zand uit Rosmalen. Als de aannemer "de Zwarte Creij" 's morgens naar deze boerderij moest, zei hij: "ik ga naar de Noordpool", omdat het een koude en afgelegen plek was.

Met Kerstmis 1920 is er een overstroming van de dijk; het water staat tot de dakgoot van de Noordpool. De Fam. Tibosch vlucht met vee naar Berlicum tot Februari. Het jaar daarop is het een "goed grasjaar", vanwege bemesting door het Maaswater.

In de tweede helft van de 20e eeuw woonde Steven Tibosch hier, boer en wethouder van Rosmalen, die een belangrijke rol speelde in het conflict tussen projectontwikkelaar Stienstra en de gemeente 's-Hertogenbosch (zie tijdlijn 1970).

Achter de boerderij aan de overkant van de Noordpool, liggen twee wielen: het Duitse wiel en het Platte wiel.

Platte Wiel

Het Platte wiel ontstaat in 1781; op kaarten uit 1793 staat "inundatie 1781".

Uitsnede uit kaart van de Polder van der Eigen, 1793, auteur Joh. Camp
Origineel: Kaart van de Polder van der Eigen (Orthen, Rosmalen, Bruggen, Kruisstraat, Heeseind, Nuland), 1793.
Uitgave 1793, maar opgenomen in 1782/1783.

Heinis, Heilige-Geestwiel (1), Duitse gat (2), Platte wiel (3), Rosmalense wiel (4)

Dit wiel lag op land van Hanna Coolen en op de kaart van het waterschap "Polder van der Eigen" uit 1880 staat het vermeld als "gat van Hanna Coolen".

Gedrukte kadastrale overzichtskaart van het Waterschap Polder van der Eigen , 1880

Hanna Coolen was de weduwe van Hendrik Coolen en had een aantal weilanden in bezit aan dit gedeelte van de dijk; ze kon de herstelkosten van de dijk niet opbrengen en werd door het polderbestuur onteigend (wanneer?).

Duitse Wiel

Het Duitse wiel is ontstaan in de periode 1880-1899. In 1880 staat het nog niet op de kaart van de Polder van der Eigen, op het Bonneblad 1890-1899 staat het er wel op. De dijk maakt dan ook een extra knik naar het noorden, een knik die er voor die tijd nog niet was. 

Heinis, van Heilige Geestwiel tot Rosmalense wiel Gedrukte kadastrale overzichtskaart van het Waterschap Polder van der Eigen , 1880	Heinis, van Heilige Geestwiel tot Rosmalense wiel Bonneblad 1890-1899

Tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) is er een Duitse uitkijkpost bij dit wiel, dat dan Duitse Wiel gaat heten.

Boonhof

Het grote weiland ten Zuiden van de twee wielen staat op kadasterkaarten uit 1880 vermeld als "Den Boonhof" (zie Heilige Geestwiel).  

De Boonhof

In de jaren 50 van de 20^e eeuw is op De Boonhof zand afgegraven dat gebruikt werd voor de bouw van woningen (de Vliert (?)) en/of wegen. Er was een klein treintje met kiepwagens waarmee het zand vervoerd werd (mededeling Dhr. Tibosch, 2019). De lijn van dat treintje is nog te zien, zie deze luchtfoto van 1994 (tussen de pijlen).

Foto: Delta Phot luchtfotografie (gemeentearchief 's-Hertogenbosch)

In het veld is de verhoging goed te zien langs het 'strandje' van het Platte wiel: 

Het Heilige-Geestwiel is een van de oudere wielen langs de dijk, de kronkel die hier in de dijk ligt, is ook al aanwezig  op de kaarten van het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629. De naam van dit wiel komt van het Heilige-Geesthuis (ook wel Geefhuis genoemd) in de Hinthamerstraat te 's-Hertogenbosch (waar nu de bibliotheek is gevestigd). Het Geefhuis was een instelling voor de armen van 's-Hertogenbosch en had veel landerijen in de buurt van 's-Hertogenbosch. "In den jaere 1266 is gefondeert dat huijs van Den Hijligen Geest in de Hintamerstraet tot behoeff van de arme menschen, die daer ter spijnde comen; welck huijs soo rijck is van hoeren renten ende lantgoederen, dat het alle fondatiën te boven gaet, jae, sommige princen ende graven." (Kroniek van het Sint-Geertruiklooster).

Er is een pachtcontract uit  1598 van boerderij "de Boonhof" van het Bossche Geefhuis ("Tafel van de H. Geest") bij het Heilige-Geestwiel (een van de Rosmalense viswaters van het Geefhuis). Het was een hoefke (een klein bedrijf), dat uit maximaal tien morgen hooi- en weiland bestond. In 1601 wordt De Boonhof door soldaten afgebroken; in die tijd belegerde Prins Maurits de stad.

Leo Adriaenssen: Rosmalen tussen Beeldenstorm en Bestand (Bossche Encyclopedie)

Het Heilige-Geestwiel werd ook Bleekerswiel genoemd en een perceel aan de zuidkant van de dijk werd "De Bleek" genoemd. Het Heilige Geestwiel werd gebruikt voor het bleken van vlas (Steven Tibosch in Rosmalla, Jaargang 5, nr. 4, december 1995). Een stap in het proces van het maken van vlasgaren is dat men het vlas laat rotten (rooten) in water om de bast te verwijderen.

Het Heilige-Geestwiel is eigendom van Staatsbosbeheer. 

1629

De dijk ter hoogte van de volkstuinen, met twee redoutes (met vlag),1629

In 1629, was er een zgn. redoute (versterking, wachtpost) ongeveer op de plek, waar nu het kantinegebouw van de volkstuinvereniging Pastoor Barten staat (de noordelijkste van de twee redoutes). 
Let wel dat de kaart uit 1629 iets gedraaid is t.o.v. een moderne kaart. De dijk maakt bij de redoute een bocht naar het zuiden om een voormalig wiel (nu 'moerasbos'). Later is de dijk aan de noordkant van het wiel omgelegd, zodat de dijk daar nu min of meer rechtdoor loopt.

1782/83

Uitsnede uit kaart van de Polder van der Eigen, 1793, auteur Joh. Camp.

Origineel: Kaart van de Polder van der Eigen (Orthen, Rosmalen, Bruggen, Kruisstraat, Heeseind, Nuland), 1793.

Uitgave 1793, maar opgenomen in 1782/1783.

SPECIFIQUE GEMETE CAART FIGURATIEF

Van de Respective Polders Van Nuland, Rosmalen, Empel,

se Hoeven, en Orthen, Vervattende de Polder Van der Eigen

Geformeerd ter Requisitie van Burgers Gecommiteerdens

En Geèrfdens Van Gemelde Polder

Genomen in de Jaare 1782. en 1700. Drie en Tachentig

• De redoute uit 1629 is op deze kaart  nog goed te zien, dit is ongeveer de plek waar nu de kantine van de volkstuinvereniging staat. 

• Ten oosten van deze redoute, was vroeger een klein wiel, het ruivogelswiel. Blijkbaar was het een wiel waar vogels in de herfst kwamen om te ruien. Dit wiel wordt in de Kroniek van het Sint Geertruiklooster al genoemd voor het jaar 1360:

  In den jaere 1360 ... volgens privilegie van den hertog Wenseslaus is Jan Dicbier, hoogschout van Den Bos, mede gecompereerdt met de heemraden van den polder Eijgen op den dijck van Orten, beginnende aen den Ruijvogels Wiel tot aen de heerlijchijt van Empell.

  Bij de aanleg van de volkstuinvereniging in 1972 is dit wiel gedempt.

• In het verlengde van de groene pijl is een perceelscheiding met bomen, op ongeveer dezelfde plek waar nu ook nog een bomenrij staat. Het is niet duidelijk of deze scheiding eeuwen overleefd heeft, of dat de rij weer toevallig op deze plek is terecht gekomen.              

• De krabbekooi is een kleine eendenkooi, met maar één vangpijp, omgeven door een klein bosje. De vangpijp is een kleine sloot, aan het eind overspannen met een net. In de vangpijp werden wilde eenden gelokt en gevangen; hier gingen ze "de pijp uit". Grotere eendenkooien bezitten normaal gesproken 4 vangpijpen, die afhankelijk van de windrichting gebruikt werden; eenden stijgen n.l. tegen de wind in op. In de bij de kaart horende Renvoy Relatief Tot de Specefique Gemeeten Caart Van het Gedeelten van den Polder van den Eijgen Gelegen onder Orthen vinden we: 

  De Vogel Kooi Adriaan van der Krabben, 2 mergens, 3 hond, 40 roeden. 

   

  Op de kaart van Verhees uit 1794 (Brabant-collectie UvT), lijkt ook een eendenkooi getekend (op de stippellijn die de grens tussen Orthen en Rosmalen aangeeft):

          Ook volgens het kadaster in 1832 behoorde dit gedeelte rond de Balkweg aan Adriaan van der Krabben (N.B. er zijn drie opeenvolgende generaties met de naam Adrianus van der Krabben):

2014

Volkstuinvereniging Pastoor Barten in Den Bosch 75 jaar

Brabants Dagblad, 01 juni 2014

DEN BOSCH - Pastoor Barten stond in de crisisjaren dertig een deel van zijn pastorietuin af aan nooddruftige bewoners van de Graafsewijk om er hun eigen voedsel te kweken. De volkstuinvereniging die er uit ontstond bestaat 75 jaar.
Volkstuinvereniging Pastoor Barten verhuisde in haar historie een aantal keren. Zat op de plek aan de Graafseweg waar nu Groenrijk zit, daarna achter het spoor waar ze moest wijken voor Station Oost. En sinds 1972 tussen de Bruistensingel en het dijkje Herven. De club telt 190 leden en 227 tuinen. Sommige leden hebben een dubbele tuin, twee keer de standaard oppervlakte van 125 vierkante meter.